Sağlık psikolojisinde tedavi motivasyonu açısından diyet davranışları: Diyet Özyeterlik İnançları Ölçeğinin geliştirilmesi ve psikometrik özellikleri

Abstract

Sağlık psikolojisi alanının konu aldığı temel değişkenlerden biri sağlık davranışlarıdır. Sağlık davranışları, en geniş hali ile sağlığın sürdürülmesi, korunması ve geliştirilmesi ile ilişkili olan inanç/beklenti/değerler gibi tutumlar ve davranış örüntüleri ile alışkanlıkları da kapsayan gözlenebilir ve örtük eylemsel süreçlerin tümü olarak tanımlanmaktadır. Riskli ve koruyucu olmak üzere iki ana başlık altında ele alınan bu davranışlardan biri de diyet davranışlarıdır. Özellikle obezite, kalp hastalıkları, diyabet, hipertansiyon gibi sağlık sorunlarının kontrolünde diyet programlarına başlayabilmek ve bu programları sürdürmek çok önemli olmaktadır. Ancak araştırma bulguları risk gruplarının diyet ile ilişkili davranışlara uyum göstermede zorluklar yaşadığını ortaya koymaktadır; bu durumun olası nedenleri çeşitli sağlık davranış modelleri perspektifinden ele alınmaktadır. Bu modellerin başlıcası Prochaska ve DiClemente (1983) tarafından önerilen Transteorik Modeldir (TTM). TTM'de diyet davranışı, diyete hazır oluş şeklinde kavramsallaştırılmaktadır. TTM'ye göre diyete hazır oluşu etkileyen faktörlerden biri de tedavi motivasyonu bağlamında değerlendirilen diyet özyeterlik inançları olup, bireyin diyete başlama ve sürdürmeyi başarıp başaramayacağına dair inançları olarak tanımlanmaktadır. Dünyada diyet davranışlarını TTM yapıları arasındaki ilişkiler bağlamında inceleyen çalışmalar olmakla birlikte (örn., Huon ve Strong,1999), Türkiye'de bu konu çok az çalışmada ele alınmıştır (Deveci ve ark., 2012). Üstelik diyete ilişkin özyeterlik inançlarını ölçen herhangi bir ölçüm aracı da bulunmamaktadır. Ülkemizde risk gruplarında diyete hazır oluşu etkileyen tutumsal faktörlerin ileride araştırılabilmesi ihtiyacından yola çıkarak bu araştırmada diyet davranışına yönelik özyeterlik inançlarını ölçen bir ölçek geliştirmek amaçlanmıştır. Bu amaçla özyeterlik kavramının tanımı ve boyutlarına, vaka değerlendirmelerine ve öz yeterliği ölçen çeşitli araçların maddelerine de dayanarak toplam 47 maddeden oluşan bir madde havuzu oluşturulmuştur. Ölçeğin psikometrik özellikleri toplam 18-65 yaş aralığında, halihazırda diyet yapan veya geçmişte diyet yapmış olan 272 kişilik bir örneklemde sınanmıştır. Yaş ortalaması 29,95 olup örneklemin % 64,3'ü (n= 175) kadın, %35,7'si (n= 97) ise erkek katılımcıdan oluştuğu görülmektedir. Katılımcıların % 0,7'si (n= 2) okur-yazar, % 1,5'i (n= 4) ilkokul mezunu, % 2,6'sı (n= 7) ortaokul mezunu, % 15,4'ü (n= 42) lise mezunu, % 57,4'ü (n=156) lisans mezunu, %20,2'si (n=55) yüksek lisans mezunu ve % 0,7'si (n= 2) doktora mezunudur. Ölçeğin güvenirliği için madde analizi ve iç-tutarlılık katsayıları hesaplanmıştır. Geçerlik çalışması kapsamında ise faktör analizi, ölçeğin alt testlerinin birbirleri ile ve Kontrol Odağı Ölçeği, Öz Etkinlik Ölçeği, Kısa Semptom Envanteri ve Eysenck Kişilik Ölçeği ile olan korelasyonları incelenmiştir. Faktör analizi sonucunda toplam 37 maddeden oluşan ve toplam varyansın %50'sini açıklayan 'Sosyal-Dışsal İnançlar', 'Tıbbi İnançlar' ve 'Bireysel Kontrol İnançları' olarak isimlendirilen 3 faktörlü bir yapı gözlenmiştir. Cronbach alfa katsayıları faktörler için sırasıyla .95, .86 ve .75; ölçeğin tamamı için ise .95'tir. Ölçeğin faktörlerinin ve toplam puanlarının birbirleri ile olan korelasyonları anlamlı olup yapı geçerliği kapsamında en yüksek korelasyon değerlerinin Öz Etkinlik Ölçeği ile olan ilişkilerden elde edildiği görülmektedir. Ayırt edici geçerlik sınaması kapsamında ise Beden Kitle İndeksi'ne göre obez kategorisindeki katılımcıların (n=22) Sosyal-Dışsal İnançlar alt testinden almış oldukları puan ortalamalarının anorektik kategorisinde yer alan katılımcılardan (n=10) anlamlı derecede düşük olduğu bulunmuştur. Analizler ölçeğin geçerlik ve güvenirlik bulgularının kabul edilebilir düzeyde olduğunu göstermiştir. Bu ölçek sayesinde hem Türkiye'de hem de dünyada sağlık psikolojisi alanında önemli sağlık davranışlarından olan diyet davranışlarının önemli yordayıcılarının sağlık psikolojisi kuramları çerçevesinde araştırılmasının mümkün olacağı umulmaktadır.One of the most considered variables in the field of health psychology is health behavior. Health behavior in the broadest sense of the term is defined as a totality of observable or latent modalities of acts, attitudes, values, expectations, habits, and beliefs pertaining to the maintenance, protection and advancement of health. Dietary behavior is one of these behaviors which are divided into two groups as risky and protective. Especially in the control of some health problems such as obesity, heart diseases, diabetics, and hypertension, the ability to start and sustain a diet program is of vital importance. However, some research results demonstrate that the risky groups have difficulties in adapting to proper dietary behaviors. The possible reasons behind these problems are evaluated from the perspectives of various health behavior models. The chief of these models is Trans-theoretic model (TTM) developed by Prochaska ve DiClemente (1983). In this model dietary behavior is conceptualized as the readiness to diet. Dietary self efficacy belief, which is defined, in terms of treatment motivation, as one's beliefs concerning his/her degree of success in starting and/or maintaining diet, is one of the basic factors contributing to the readiness to diet according to the TTM model. Although there are studies outside Turkey (ex. Huon ve Strong, 1999), which investigate dietary behaviors in the context of the relations among the TTM structures, this subject in Turkey is only taken up by a few works (Deveci ve ark., 2012). Furthermore there has not yet been developed a scale measuring the self efficacy beliefs related to diet. In this thesis, I aim to develop a scale for measuring the self efficacy beliefs concerning dietary behaviors and in this way to make a contribution to the prospective researches on the behavioral factors influencing the readiness of risky groups to diet in our country. A pool of 47 items is formed on the basis of the definition and scope of the concept of self-efficacy, on the evaluation of cases, and on the items of the various scales measuring the self-efficacy. The psychometric characteristics of the scale are tested by a sample of 272 persons whose ages ranges between 18 and 65. The participants selected either from among the people who are currently going on a diet or from those having once been on it. The average age is 29.95, and the ratio of female and male participants is 64.3% (n=175) and 35.7% (n=97) respectively. The ratio of literates without any education is 0.7% (n=2), and the ratios of primary school, middle school, high school, university, master and doctorate graduates are 1.5% (n=4), 2.6% (n=7), 15.4% (n=42), 57.4% (n=156), 20.2% (n=55), and 0.7% (n=2) respectively. For the reliability of the scale, item analysis and internal consistency coefficients are calculated. The factor analysis and the correlations of sub-tests of the scale to each other and to the Locus of Control scale, Self-efficacy Scale, Brief Symptom Inventory, and Eysenck Personality Scale are investigated in terms of validity. At the end of the factor analysis, it is observed that a three-factor structure (Social-External beliefs - Medical Beliefs - Personal Control Beliefs) with 37 items explains the 50% of the total variance. The Cronbach alfa coefficients for the factors are .95, .86 and. 75 respectively, for the whole of the scale is .95. The correlation between the factors of the scale and the total scores is meaningful and it is observed that the highest correlation values in terms of structure validity are obtained from the relations with the self-efficacy scale. In the context of differential validity test, it is found that the average score of the participants under the category of obesity (n=22) from the sub-test of Social-External Beliefs is meaningfully lower than those of the participants with anorexia (n=10). The relevant analyses have demonstrated that the validity and reliability of the scale are at acceptable levels. Thanks to this scale, I hope that it will be possible to study the principal determinants of one of the most significant health behaviors, i.e. dietary behaviors, both inside and outside Turkey.