Vergi mükellefinin hakları

Abstract

Hak kavramı hukuki olarak fertlere tanınan yetki olarak tanımlanmaktadır. Haklar devletlerin anayasalarına veyahut ilgili kanunlara yazarak ilan etmeleri sonucunda sahipleri tarafından ileri sürülebilme ve talep edilebilme konumuna gelmektedir. Hakların gelişiminde global olarak insan haklarında ortaya çıkan ilerlemenin etkisi oldukça büyüktür. İnsan haklarının gelişmesine paralel gelişim gösteren mükellef hakları tüm dünyada1990'lardan itibaren daha yoğun bir şekilde kendini hissettirmeye başlamış ve devletlerin tek taraflı olarak sorgulanamaz bir şekilde vergi almasına karşı vergi verenlerin birtakım haklar talep etmesi sonucunda bu vergilendirme işleminde tek taraf olan devletler bu teleplere cevap vermek zorunda kalmışlardır. Bu gelişmelerin sonucu olarak da devletler mükellef odaklı bir bakış açısını benimseyerek, vergi idarelerinin yeniden yapılandırılması çalışmalarını başlatmışlardır. Her ülke gerek kendi kanunlarına yazarak, gerek bildirgeler ile bu hakları duyurarak bunların korunması yolunda gerekli tedbirleri almaya başlamışlardır. Dünyada mükellef birlikleri kurulmaya başlamıştır ve bu yapılar devlete ve idareye karşı haklarının tanınması ve korunması için çalışmalar yapmaktadırlar. Mükellef hakları uluslar üstü kaynaklar, anayasalar, kanunlar, mükellef hakları bildirgeleri ve idareden doğan kaynaklarla koruma altına alınarak mükelleflerin adil, eşit, şeffaf, doğru ve adaletli uygulama, haklarına saygı gösterilmesini isteme talepleri gibi genel ve özel haklar olmak üzere birtakım haklara sahip olmuşlardır. Gelinen bu aşamada artık mükellefe sadece vergiyi ödemekle görevli olarak bakmanın ötesinde, birtakım haklarının da bulunduğu kabul edilmiştir. Yeni süreç mükellefe karşı idarenin bakış açısını zorunlu olarak değiştirmiş ve idare ile mükellefler arasındaki sorunların çözümü ve vergiye gönüllü uyumun sağlanmasına katkıda bulunarak, vergilerin daha etkin bir şekilde toplanmasına önemli katkılar sunmaktadır. vii Mükellef haklarının gelişmesi tesadüfen gelişen bir olgu değildir. Mükellefe karşı devletin bakış açısının değişmesi, vergi sisteminin karmaşık hale gelmesi, uluslar arası alanda meydana gelen değişmeler ve teknolojik alandaki değişmeler, bu gelişmeleri ortaya çıkaran itici güç niteliğinde olan gelişmelerdir. Hakları ileri süren mükelleflerin bu haklarının bilincinde olması, ayrıca hayati öneme sahip bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira bilinmeyen bir şeyin talebi de yapılamaz. Bu doğrultuda vergi mükelleflerinin de kendilerini koruyucu haklarını ileri sürebilmeleri için, bu hakların ilgili taraflarına en pratik bir şekilde öğretilmesi gerekmektedir. Bu tez çalışmasında hak ve mükellef kavramı açıklamalarından sonra, mükellef haklarının gelişimi süreci, mükellef hakların kaynakları, genel ve özel, mükellef haklarının öneme sahip olanları incelenmiş, daha sonra bu haklardan en önemlisi olan vergi incelemesi ve sonrasında mükellef haklarına ayrıca özel olarak yer verilmiştir. Çalışmada 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununda mükellef olarak tacir ve tüzel kişiliklere tanınan bazı temel haklar da incelenmiş olup, son olarak mükellef haklarına katkı yapacak bazı öneriler sunularak, tez çalışması sonuçlandırılmıştır. Tez çalışmasında, hakların çoğunluğunun eksikliklerine rağmen anayasa ve ilgili özel kanunlarında düzenlenmiş olduğu görülmüş, fakat bunların mükellefler tarafından bilinmesi ve talep edilmesini sağlamak amacı ile idare tarafından yapılan çalışmaların her geçen gün daha da iyiye gitmekte ise de yetersiz olduğu sonucuna varılmıştır. Bu yetersizliği gidermek ve en aza indirmek için idarenin ilgili vergi türü muhatabına gerekli zamanlarda bilgi vermesi ve onu yönlendirici çalışmalar yapması yerinde olacaktır.

Notion of right is defined as an authority bestowed on individuals juristically. Rights reach the position for holders to be able to assert and demand as a result of declaration by states writing on constitution or applicable legislation. Progress on civil rights has a great influence upon development of rights globally. Taxpayer rights that make progress in paralel with development of civil rights have begun to make itself evident to a higher degree all over the world since 1990s and as a result of tax payers'demands for several rights against states collecting taxes unilaterally and unquestionably, the states that are unilateral about taxation processes have had to respond to these demands. As a consequence of these developments, states have adopted a viewpoint focused on taxpayers and have begun to restructure tax administrations. Each nation has proclaimed these rights through either legislation or declaration and has begun to take required precautions over protection of these rights. These structures whose taxpayer associations have been established do studies for the rights to be entitled and protected against state and administration. Taxpayers whose taxpayer rights have been taken under protection through supranationalist principles, constitutions, laws, taxpayer rights proclamations and principles originated from administration have holded several rights, notably general and exclusive, such as fair, equal, transparent, rightful and judicious implementation and demands of respect for their rights. In the current situation, it is acknowledged that not only taxpayer is responsible for paying taxes but also further to that s/he has several rights. New process has necessarily changed the viewpoint of administration against taxpayer and has made significant contributions for more efficient tax collection by contributing to settlement of disputes between administration and taxpayers and provision of voluntary compliance with tax. ix Development of the taxpayer rights is not a phenomenon which evolves coincidentally. Change in outlook of the state to taxpayer, complication of the tax system, changes taking place in international and technological area are developments which are the driving force bringing out these developments. Moreover, taxpayers claiming the rights are aware of their rights and this appears as a condition which has a vital importance because something unknown is not demanded. Accordingly, these rights should be taught to those concerned in the most practical manner because taxpayers are able to claim their protective rights, too. In this study, following explanations of the concept of right and taxpayer, development process of the taxpayer rights, principles of the taxpayer rights, general and specific, taxpayer rights having importance have been examined and then tax audit which is the most important one of these rights and later on taxpayer rights have been paid special attention, as well. In the study, some substantive rights bestowed on traders and legal entities in Turkish Commercial Law No.6102 have been examined and finally the study has been ended up by offering some suggestions which will contribute to taxpayer rights. In this study, it has been shown that despite the deficiency of majority of the rights they are regulated in the Constitution and special applicable legislation, but efforts made by the administration to cause these rights to be known and to be asked by taxpayers get better but it has been concluded that they are insufficient. To make up and minimize this deficiancy, it will be to the point that administration informs relevant tax type answerer at necessary times and makes studies directing the answerer.