Halk oyunlarında Türlerarası geçişkenlik ve fonksiyon değişimi: Semah, mengi, kol oyunu örneği

Abstract

Semah, cem ritüeli içerisinde ses, söz ve beden ilişkisiyle birlikte inançsal doyumu doruk noktasına ulaştırmanın hedeflendiği bir eşiği simgelemektedir. Bu inançsal eşik, cinsiyet ve siyasi kimliklerin silindiği ancak, kendi içerisinde 'kimliksiz'liği barındırmasına rağmen 'dışarıya' karşı Alevî inançsal kimliğinin bir göstergesi olarak nitelendirilebilir. Alevî ve Bektaşî topluluklarının inanç kültürleri kapsamında ayin-i cem içerisinde icra ettikleri dinsel nitelikli bir dans ve müzikal bir tür olarak semah, Anadolu'nun hemen her yerinde farklı biçimlerde karşımıza çıkmaktadır. Aynı doğrultuda Anadolu'da yaygın bir gelenek haline gelmiş olan semahın düğün, eğlence veya dernek gibi toplantılarda asıl işlevinden farklı biçimde icra edildiği görülmekte ve çalışmanın ana ekseni, bu geçişkenlik ve farklı icra şekilleri üzerine kurulmaktadır. Semahın türlerarası geçişkenlik bağlamında incelendiği çalışma, Doğu Anadolu'da 'Kol Oyunu'; Çukurova Bölgesi'nde ise 'Mengi' oyunu özelinde sınırlandırılmış, sosyolojik arka planda dansın geçişkenliği ve işlevsel değişimi incelenmiştir. Araştırma yöntemi, literatür taramasında elde edilen yazılı kaynakların yanı sıra belirtilen bölgelerde gerçekleştirilen alan araştırması verileriyle şekillenmiş, alanda derlenen kol oyunu ve mengi örnekleri notaya alınarak, kişisel görüşme verilerinin kullanımıyla geliştirilmiştir. Benzer şekilde semahın, geleneksel biçimde inancı temsil etmeyen bir mekânda (düğün/eğlence) ve inançsal bağlamından sıyrılmış bir biçimde icra ediliyor olması, semahın inançsal kimlik göstergesi olması ile eşzamanlı olarak bu iki oyun özelinde de Alevi kültürel kimliğini görünür kılan bir performans aracı olduğunu göstermektedir. Kolektif bir bilincin ürünü olan semah, inançsal bağlamıyla 'mistik' bir dans iken; aynı kolektif bilinç ile inanç-dışına taşınarak 'demistifikasif' bir yapıya bürünmektedir. Anadolu'da yaşayan hemen hemen her Alevî toplulukta farklı isimlendirmeyle, değişik mekân, müzikal ve hareket kurgusu ile karşımıza çıksa da semahın, inanç-dışı bir anlam doğrultusunda icra edilme biçimi ortaklık göstermektedir. Bu bağlamda bir dansın çok-katmanlı bir yapıya sahip olabileceği, birden fazla işleve ve anlama işaret edebileceği önermesi ortaya çıkmaktadır.

Semah, within the ritual of cem, is symbolized as a threshold that is aimed to reach the climax of religious satisfaction along with the voice, word and body connection. This religious threshold can be described as an indication of Alevi religious identity against the 'outsider', despite the fact that gender and political identities are erased, although it contains 'no identity' within itself. Semah, as both a musical genre and a religious dance performed by Alevi and Bektaşi communities within the scope of their belief culture and the of ayin-i cem (Cem Ceremony) appears in almost every part of Anatolia in different forms. Furthermore, it can be observed that semah, which emerged as a common tradition in Anatolia is performed differently than its intended function on occasions such as weddings, festivities and association, and the focal point of the study is based on this phenomenon of transtivity and diverse manners of performance. The study, in which semah is examined in the context of inter-genre transition, is 'Kol Oyunu' in Eastern Anatolia; In the Çukurova Region, on the other hand, the 'Mengi' play was limited in particular, and the transitivity and functional change of dance in the sociological background was examined. The research method was shaped by the data of the field research carried out in the specified regions, as well as the written sources obtained from the literature review, and the examples of Kol Oyunu and Mengi compiled in the field were taken into notation and developed by the use of personal interview data. Likewise, the fact that semah is performed traditionally in non-religious occasions (weddings/holidays) and is performed in a way that is stripped of its religious context shows that it is a performance tool that makes the Alevi cultural identity visible in these two examples, simultaneously with its being a religious identity indicator. While semah as a product of a collective consciousness can be considered 'mystical' within its religious context, it also harnesses a 'demystified' form through it's transferral out of religion by the very same collective consciousness. Although it appears in various namings, different venues, musical and motion plot in almost every Alevi community inhabiting Anatolia, the form of semah performance in regards to its non-religious purposes presents a commonality. In this context, the proposition that this particular dance incorporates a multi-layered structure and may hint numerous functions and meanings.